Khoảng những năm 400 trước Công Nguyên, rất lâu trước khi con người phát minh ra điện, trên vùng sa mạc khô cằn nóng bỏng của đế quốc Ba Tư (Iran ngày nay), các kỹ sư cổ đại đã sáng tạo ra hệ thống làm mát có thể lưu trữ băng đá suốt mùa hè nắng nóng.
Phát minh đặc biệt này có tên "Yakhchāl", nghĩa là "hố băng". Yakhchāl có hình nón cao, giống như tổ ong trồi lên mặt đất và rỗng ruột. Khoảng không bên trong được dùng để lưu giữ băng đá và nhiều thực phẩm dễ bị hư hỏng khác. Hệ thống này giữ lạnh rất hiệu quả dù chúng được thiết kế nằm giữa sa mạc khô cằn, nóng bỏng.
"Tủ lạnh" cổ đại giúp bảo quản băng đá và thực phẩm giữa sa mạc bỏng rát.
Theo sử liệu, trung bình một chiếc Yakhchāl cao khoảng 18m, tường dày ít nhất 2m để cách nhiệt, chống nóng. Khoảng không rỗng bên trong có sức chứa lên tới 5.000m3.
Bên dưới lòng đất là các kho ngầm rộng lớn để chứa những khối băng. Người Ba Tư cổ đại dự trữ băng vào mùa đông, cất nó trong lòng đất rồi sử dụng suốt mùa hè, giúp bảo quản thực phẩm. Phần lớn những chiếc "tủ lạnh" này có nguồn nước ngầm riêng bên dưới, dẫn nước từ sông suối ở vùng lân cận về.
Thiết kế đặc biệt của Yakhchāl cho phép không khí lạnh đi vào đáy mái vòm, đi xuống các bộ phận thấp nhất của cấu trúc. Phần mái vòm hình nón giúp thoát nhiệt lên trên và ra ngoài, trong khi đó bên trong vẫn giữ được độ lạnh quanh năm.
Một yakhchāl nằm ở Yazd, Iran ngày nay. (Ảnh: Pastaitaken).
Đáng chú ý, Yakhchāl được xây với chất liệu cách nhiệt gồm hỗn hợp đất sét, cát, lông dê, tro bếp với lòng trắng trứng, được trộn theo tỷ lệ nhất định. Chúng tạo ra một loại vữa được gọi là Sarooj, có thể ngăn sự truyền nhiệt, đóng vai trò hiệu quả ngăn ánh sáng mặt trời chiếu rọi vào mùa hè. Theo các chuyên gia khảo cổ, loại vữa này còn có khả năng chống thấm nước rất tốt.
Với việc phát minh ra yakhchāl, không chỉ tầng lớp thượng lưu ngày đó được sử dụng đồ lạnh mà các gia đình nghèo khó cũng được tiếp cận.
Một số yakhchāl được xây hàng trăm năm trước, đến nay vẫn còn tồn tại dù bị hư hại ít nhiều do bão sa mạc. Ngày nay, du khách có thể tận mắt chiêm ngưỡng những chiếc yakhchāl trên khắp Iran cũng như một số quốc gia lân cận cho đến tận Tajikistan.
Được biết, hiện ở Iran, Afghanistan và Tajikistan, thuật ngữ "yakhchāl" được dùng để chỉ những chiếc tủ lạnh được dùng trong các căn bếp thời hiện đại.
Minh Hoa (t/h)
